پیشگیری از دعاوی پیمان قبل از هر چیز از پشت میز قرارداد شروع می‌شود، نه از جلسه رسیدگی به claim. هر جا قرارداد مبهم، کلی‌گویی و تعبیر دوگانه وجود دارد، بذر اختلاف و دعوای آینده کاشته شده است. در مقابل، وقتی قرارداد شفاف و مهندسی‌شده نوشته شود، هم کارفرما و هم پیمانکار می‌دانند چه تعهدی داده‌اند و بر چه مبنایی می‌توانند ادعا یا دفاع کنند.
در این مطلب به‌صورت کاربردی نشان می‌دهیم چگونه با قرارداد شفاف پیمانکاری و مهندسی قرارداد EPC می‌توان احتمال بروز ادعا و اختلاف را به حداقل رساند.
علل رایج شکل‌گیری دعاوی پیمان در پروژه‌ها
قبل از طراحی راه‌حل، باید منبع مشکل را بشناسید. بیشتر دعاوی پیمانی در پروژه‌های EPC از چند خطای تکراری در متن قرارداد و اسناد مناقصه شروع می‌شود:
۱. ابهام در محدوده کار (Scope)
وقتی محدوده کار شفاف تعریف نشده باشد، هر طرف تفسیر خودش را درست می‌داند.
نمونه‌های خطرناک:
-
ذکر کلی «اجرای کامل کار مطابق نقشه‌ها» بدون تعیین دقیق مرز کار پیمانکار
-
نبودن فهرست روشن اقلامی که کارفرما باید تأمین کند
این نوع ابهام، منبع کلاسیک claim بابت «کارهای خارج از قرارداد» است.
۲. تعهدات و مسئولیت‌های نامشخص
اگر در قرارداد دقیقاً مشخص نشود:
-
چه کسی مسئول اخذ مجوزهاست،
-
چه کسی مسئول تأمین مالی به‌موقع است،
-
چه کسی تأمین بعضی تجهیزات خاص را بر عهده دارد،
در زمان اجرا هر طرف دیگری را مقصر تأخیر یا افزایش هزینه معرفی می‌کند و زمینه برای ادعای مالی و زمانی فراهم می‌شود.
۳. نبود سازوکار شفاف برای تغییرات و تأخیرات
در پروژه‌های EPC، تغییرات حتمی است. اگر قرارداد مکانیزم روشن برای:
-
درخواست و تصویب تغییرات (Change Order)،
-
نحوه محاسبه اثر زمانی و مالی،
-
و فرآیند تهیه و بررسی لایحه تاخیرات
نداشته باشد، هر تغییر کوچکی می‌تواند به دعوای بزرگ تبدیل شود.
۴. شرایط مالی و پرداخت مبهم
وقتی برنامه پرداخت‌ها، نحوه تعدیل قیمت در قراردادهای بلندمدت، جرایم تأخیر و حتی پاداش‌ها شفاف نباشد، احتمال اختلاف مالی و ادعای متقابل بسیار بالا می‌رود.
قرارداد خوب، پول و زمان را «قابل اندازه‌گیری و قابل پیگیری» می‌نویسد، نه مبهم و قابل بحث.
اصول تنظیم مفاد قراردادی شفاف و قابل دفاع
یک قرارداد شفاف، هم برای مهندس claim قابل استناد است، هم برای داور و قاضی قابل فهم و هم برای تیم اجرایی قابل اجرا. چند محور کلیدی:
۱. تعریف دقیق محدوده کار و اقلام تحویلی
در بخش Scope of Work باید به‌طور مشخص و مستند تعیین شود:
-
پیمانکار چه کارهایی را باید انجام دهد؛
-
کارفرما چه اقلام یا اطلاعاتی را باید در چه زمان‌هایی تحویل دهد؛
-
نقشه‌ها، مشخصات فنی و پیوست‌ها به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر قرارداد ضمیمه شوند.
هر کاری که در قرارداد، نقشه یا مشخصات فنی نیامده، در آینده می‌تواند محل طرح ادعای کار اضافه باشد؛ اگر از ابتدا پیش‌بینی و قیمت‌گذاری نشود.
۲. تشریح تعهدات و مسئولیت‌های دو طرف
در متن قرارداد باید به‌طور صریح مشخص شود:
-
مسئول اخذ مجوزهای قانونی کیست؛
-
مسئول هماهنگی با پیمانکاران فرعی چه کسی است؛
-
مسئول تأمین زیرساخت‌های سایت (برق، آب، راه دسترسی) کدام طرف است.
این شفافیت باعث می‌شود در هنگام رخداد مشکل، سریعاً معلوم شود «کدام ریسک بر عهده چه کسی بوده است».
۳. تعریف مکانیزم مدیریت تغییرات و ادعا
برای پیشگیری از دعاوی پیمان لازم است از همان ابتدا، مسیر رسمی تغییرات و ادعا مشخص شود:
-
هر تغییر در نقشه، مشخصات یا حجم کار باید فقط از طریق دستورکار مکتوب یا الحاقیه ابلاغ شود؛
-
پیمانکار موظف باشد اثر زمانی و مالی تغییر را در بازه زمانی مشخص اعلام کند؛
-
کارفرما در مدت معین پاسخ بدهد (تأیید، رد یا اصلاح)، تا ادعاهای انباشته و مبهم شکل نگیرد.
وقتی این مسیر قراردادی روشن و اجرایی باشد، بسیاری از اختلافات در همان سطح «درخواست تغییر» حل می‌شود و به سطح دعوای حقوقی نمی‌رسد.
۴. زمان‌بندی، تأخیرات و لایحه تاخیرات
برنامه زمان‌بندی کلان و تفصیلی باید به عنوان پیوست رسمی قرارداد ضمیمه شود. در متن قرارداد نیز باید:
-
تعریف شود تأخیر موجه چیست و مصادیق آن کدام است؛
-
سازوکار تهیه و بررسی لایحه تاخیرات (Delay Claim) مشخص باشد؛
-
جرایم تأخیر برای تأخیرات غیرموجه به‌صورت شفاف تعیین شود.
این شفافیت، جلوی بحث‌های بی‌پایان درباره «مقصر تأخیر» را می‌گیرد و به طرفین اجازه می‌دهد با استناد به برنامه مصوب و مدارک، ادعا یا دفاع کنند.
۵. تنظیم دقیق شرایط مالی و پرداخت
برای کاهش دعاوی مالی، قرارداد باید شامل موارد زیر باشد:
-
مبلغ قرارداد و ساختار پرداخت (مرحله‌ای، ماهانه، درصد پیشرفت فیزیکی و …)،
-
نحوه تعدیل قیمت در پروژه‌های بلندمدت،
-
شرایط پرداخت هزینه‌های اضافی ناشی از تغییرات،
-
جرایم تأخیر، پاداش پیشرفت زودتر از موعد (در صورت وجود).
پول و زمان، دو محور اصلی ادعا هستند؛ هرچقدر این دو محور دقیق‌تر نوشته شوند، Claim کمتری تولید می‌شود.
نقش مهندسی قرارداد و مشاور در پیشگیری از ادعا
مهندسی قرارداد یعنی قبل از شروع کارگاه، قرارداد را مثل یک سیستم مهندسی طراحی کنید؛ با فرض این‌که اگر چیزی می‌تواند اشتباه شود، دیر یا زود اشتباه خواهد شد.
پیش‌بینی ریسک‌های قراردادی
مشاوران باتجربه در پروژه‌های EPC می‌توانند:
-
ریسک‌های تکرارشونده (نوسان ارز، تورم، تأخیر در مجوزها، تغییر استانداردها) را شناسایی کنند؛
-
برای هر ریسک، بند قراردادی یا سازوکار جبرانی مناسب پیشنهاد دهند؛
-
از تبدیل «اتفاق قابل پیش‌بینی» به «ادعای پرهزینه» جلوگیری کنند.
تدوین دقیق اسناد مناقصه و قرارداد
حضور مشاور متخصص در مرحله تهیه اسناد مناقصه و قرارداد باعث می‌شود:
-
بندهای مبهم، دوپهلو و متناقض حذف شوند؛
-
محدوده کار، زمان‌بندی، پرداخت‌ها، تغییرات و نحوه حل اختلاف به‌صورت شفاف درج شوند؛
-
پیمانکاران در زمان پیشنهاد قیمت، تصویر واقعی‌تری از ریسک‌ها و تعهدات داشته باشند.
نتیجه مستقیم این کار، کاهش اختلافات و ادعاهای بعدی است.
همراهی در حین اجرای پروژه
مشاور فقط برای قبل از امضا نیست. در حین اجرا نیز می‌تواند:
-
تیم پروژه را نسبت به مفاد قرارداد و حقوق و تعهدات آگاه نگه دارد؛
-
در مواجهه با رویدادهای غیرمترقبه، مسیر قراردادی درست (ثبت، مستندسازی، اعلام به‌موقع) را یادآوری کند؛
-
از انباشته شدن اختلافات کوچک به یک دعوای بزرگ جلوگیری کند.
حل اختلاف در مراحل ابتدایی
وقتی اختلافی ایجاد می‌شود، حضور یک مشاور بی‌طرف با شناخت قراردادی و فنی کمک می‌کند:
-
موضوع در سطح مذاکره و اصلاح صورتجلسه حل شود؛
-
کار به داوری و دادرسی کشیده نشود؛
-
هزینه زمانی و مالی اختلاف به حداقل برسد.
جمع‌بندی: قرارداد شفاف، بهترین ابزار پیشگیری از دعاوی پیمان
پیشگیری از دعاوی پیمان اتفاقی نیست؛ نتیجه مستقیم یک قرارداد شفاف، مهندسی‌شده و اجرایی است.
اگر محدوده کار، تعهدات، تغییرات، زمان‌بندی و پرداخت‌ها را با دقت بنویسید و از تجربه مشاوران متخصص در مهندسی قرارداد EPC استفاده کنید، بخش قابل توجهی از ادعاهای آینده را از همین امروز خنثی کرده‌اید.
حل دعوای حقوقی همیشه پرهزینه‌تر از پیشگیری قراردادی است. بنابراین قبل از شروع پروژه بعدی، متن قرارداد را مثل یک تجهیز حیاتی پروژه ببینید؛ چیزی که اگر درست طراحی نشود، دیر یا زود سیستم را از کار می‌اندازد.
